دستگاه گوارش زیست دهم
عملکرد دستگاه گوارش هضم و جذب مواد غذایی است که هضم به معنای تجزیه مواد غذایی به مولکول های کوچک قابل جذب است. در این محتوا خلاصه ای از آموزش دستگاه گوارش زیست دهم را ارائه خواهیم داد.
دستگاه گوارش انسان
دو بخش اصلی دستگاه گوارش عبارتند از: لوله گوارش و اندام های گوارشی
لوله گوارش:
لوله گوارش لوله ای است که از دهان تا مخرج ادامه دارد. در قسمت هایی از لوله گوارش ماهیچه های حلقوی به نام بنداره (اسفنکتر) وجود دارد. بنداره ها در تنظیم عبور مواد نقش داردند. اعضای لوله گوارش عبارتند از دهان، حلق، مری، معده، روده باریک، روده بزرگ، راست روده و مخرج.
دو نوع گوارش در لوله گوارش رخ میدهد:
- گوارش مکانیکی: آسیاب غذا
- گوارش شیمیایی: تبدیل مولکول های بزرگ به کوچک
دیواره بخش های مختلف لوله گوارش ساختار مشابهی دارند. این لوله از خارج به داخل 4 لایه دارد: لایه بیرونی، ماهیچه ای، زیرمخاطی و مخاطی.
لایه بیرونی: بخشی از صفاق است. صفاق پرده ای است که اندام های درون شکم را به هم وصل می کند.
- بخشی از صفاق (روده بند)
- دارای بافت پیوندی سست
لایه ماهیچهای: در دهان، حلق و ابتدای مری و بنداره خارجی مخرج، از نوع مخطط است. این لایه در بخش های دیگر لوله گوارش شامل یاخته های ماهیچه ای صاف است که به شکل حلقوی و طولی سازمان یافته اند. دیواره معده یک لایه ماهیچه ای مورب دارد.
- دارای بافت پیوندی سست
- دارای شبکه یاخته های عصبی
- در سرتاسر لوله گوارش از نوع ماهیچه صاف است، به جز دهان، حلق، ابتدای مری و بنداره(اسفنکتر)خارجی مخرج که از نوع مخطط هستند.
- ماهیچه صاف عموما به دو شکل حلقوی و طولی است که طولی نسبت به حلقوی بیرونی تر است.
- معده یک لایه مورب نیز دارد که از همه داخلی تر است.
لایه زیرمخاطی: موجب می شود مخاط روی لایه ماهیچه ای بچسبد و به راحتی روی آن بلغزد یا چین بخورد. در لایه ماهیچه ای و زیرمخاطی شبکه ای از سلول های عصبی وجود دارد.
- دارای بافت پیوندی سست
- دارای شبکه یاخته های عصبی
- سبب چسبیدن و سهولت لغزش و چین خوردگی مخاط روی لایه ماهیچه ای
لایه مخاطی: سلول هایی از بافت پوششی دارد که در بخش های مختلف لوله گوارش، کار های متفاوتی مثل جذب و ترشح را انجام می دهد.
- دارای بافت پیوندی سست
- دارای بافت پوششی
- در بخش های مختلف کارهای مختلفی مثل جذب و ترشح انجام میدهد مانند یاخته های پوششی سطحی معده که بیکربنات (HCO۳–)ترشح می کنند.
حرکات لوله گوارش
دو نوع حرکت در لوله گوارش وجود دارد:
۱) حرکت کرمی شکل: در حرکات کرمی ورود غذا لوله گوارش را گشاد و یاخته های عصبی دیواره لوله را تحریک می کند. یاخته های عصبی، ماهیچه های دیواره را به انقباض وادار می کنند. در نتیجه، یک حلقه انقباضی در لوله ظاهر می شود که غذا را به حرکت در می آورد.
- تشکیل حلقه گوارشی
- رانش غذا در طول لوله گوارش
- نقش مخلوط کنندگی
۲) حرکت قطعه قطعه کننده: در حرکات قطعه قطعه کننده بخش هایی از لوله به صورت یک در میان منقبض می شوند. سپس این بخش ها از حالت انقباض خارج و بخش های دیگر منقبض می شوند. تداوم این حرکات در لوله گوارش موجب می شود محتویات لوله ریز تر شوند و بیشتر با شیره های گوارشی مخلوط شوند.
- بخش هایی از لوله به صورت یک در میان منقبض میشوند.
- تداوم آن در لوله موجب ریزتر شدن و مخلوط شدن بیشتر با شیره های گوارشی میشود.
اندام های گوارشی:
اندام های گوارشی شامل کبد، لوزالمعده (پانکراس)، کیسه صفرا، غدد بزاقی، زبان و دندانها هستند.
چهار راه حلق در هنگام بلع:
- بینی: بسته شدن با زبان کوچک
- دهان: بسته شدن با زبان بزرگ
- نای: بسته شدن با اپی گلوت (برچاکنای)
- مری: مسیر باز برای بلع
دهان:
با ورود غذا به دهان، جویدن غذا و گوارش مکانیکی آن آغاز می شود. آسیاب شدن غذا به ذره های بسیار کوچک برای فعالیت بهتر آنزیم های گوارشی و اثر بزاق بر آن لازم است. سه جفت غده بزاقی بزرگ و غده های بزاقی کوچک، بزاق ترشح می کنند.
- آغاز گوارش مکانیکی و شیمیایی
- کمک آمیلاز بزاق به گوارش نشاسته
مری:
- پشت نای قرار دارد.
- با حرکات کرمی شکل خود، غذا را به معده میراند.
معده:
معده بخش کیسه ای شکل لوله گوارش است. دیواره معده چین خوردگی هایی دارد که با پر شدن معده باز می شود تا غذای بلع شده در آن انبار شود. گوارش غذا در معده بر اثر شیره معده و حرکات آن انجام می شود.
- یاخته حفره معده شامل یاخته های پوششی سطحی است که ماده مخاطی و بیکربنات ترشح میکنند.
- یاخته های غده های معده:
- یاخته کناری: ترشح کلریدریک اسید (اسید معده) و فاکتور داخلی معده
- یاخته اصلی: ترشح آنزیم های معده (پروتئاز و لیپاز)
- یاخته ترشح کننده ماده مخاطی
- تشکیل کیموس در آن
روده باریک:
کیموس به تدریج وارد روده باریک می شود تا مراحل پایانی گوارش انجام شود. صفرا شیره های روده و لوزالمعده که به دوازدهه می ریزد به کمک حرکات روده، در گوارش نهایی کیموس نقش دارد.
- گوارش نهایی کیموس در ابتدای آن که دوازدهه نام دارد، انجام میشود.
- شیره روده شامل موسین (از جنس گلیکو پروتئین)، آب، یونهای مختلف مثل بیکربنات و انواعی از آنزیم ها است.
لوزالمعده (پانکراس):
آنریم ها و بی کربنات لوزالمعده به دوازدهه می ریزد. لوزالمعده آنزیم های لازم برای گوارش شیمیایی انواع مواد را تولید می کند. پروتئاز های لوزالمعده درون روده باریک فعال می شوند. بی کربنات اثر اسید معده را خنثی می کند به این ترتیب دیواره دوازدهه از اثر اسید حفظ و محیط مناسب برای فعالیت آنزیم های لوزالمعده فراهم می شود.
- آنزیم ها و بیکربنات آن به دوازدهه میریزد.
- آنزیم های لازم برای گوارش شیمیایی انواع مواد را دارد.
- پروتئازهای آن قوی و متنوع اند و میتوانند خود لوزالمعده را تجزیه کنند، به همین دلیل درون روده باریک فعال میشوند.
- دو هورمون انسولین و گلوکاگون ترشح میکند.
کبد:
- سازنده صفرا است.
- انتقال مواد غذایی جذب شده به آن توسط دستگاه گردش خون
- ساخت گلیکوژن و پروتئین
- ذخیره آهن و برخی ویتامین ها
صفرا:
- کبد آن را میسازد.
- در کیسه صفرا ذخیره میشود.
- آنزیم ندارد.
- ترکیب آن شامل نمک های صفراوی، بیکربنات (خنثی کردن حالت اسیدی کیموس معده)، کلسترول و فسفولیپید
- کمک به گوارش چربیها
سخن پایانی
در این مطلب درباره دستگاه گوارش، ساختار آن و عملکرد اجزای آن به طور خلاصه صحبت کردیم. برای یادگیری و درک بهتر این مطالب از زیست شناسی دهم، می توانید انیمیشن دستگاه گوارش در لب کلام را مشاهده کنید.
دیدگاهتان را بنویسید